Stress… het is maar een klein woordje, maar we kunnen er heel veel last van hebben.

Zo eindigde ik de vorige blog.

Het was wat veel om ook nog de fysiologie van stress en de relatie van stress en hormonen met elkaar door te nemen. Vandaar vandaag deel 2.

Er is heel veel geschreven en bekend over de relatie tussen ons brein en stress. Maar om het begrijpelijk en overzichtelijk te houden, richt ik mij vooral op die zaken die we dagelijks in de praktijk tegenkomen.

Een prikkel of stressor.

Alles begint met ‘een prikkel’, een spanningsprikkel. En die prikkel of stressor is vaak de eerste waarneming van onze zintuigen… we zien, horen, voelen, proeven of ruiken iets! En daarmee is de reis van de prikkel/stressor begonnen!

Een stressor begint zijn reis bij de zintuigen en vervolgens worden er signalen verzonden naar het brein en worden er, als het nodig is, reflexen geactiveerd.

We kunnen het mooi zien in de dierenwereld:

Stel je voor:
Op de groene savanne staat een groepje impala’s heerlijk te grazen. Het is prachtig weer en het leven lacht ze toe. Er zijn nog wat jonge dieren in de groep aanwezig – die springen vrolijk rond - en alles lijkt pais en vree.

Plotseling reageren twee volwassen dieren, bijna tegelijk… De één strekt zijn nek en vangt een geurvlaag op en de ander staart strak naar de rand van het hoge gras. Door hun reactie is direct de gehele groep alert… de jonge beesten snellen naar hun moeder. Je ziet dat het reactiesysteem binnen deze groep zich prima heeft ontwikkeld.

Wat is er nu aan de hand? Op een afstand sluipt een leeuwin door het hoge gras naar de plek waar de kudde staat te grazen. De waarnemingen van de twee volwassen dieren leiden direct tot een reactie… de één ruikt wat en de ander ziet wat. De groep ‘voelt’ vervolgens, door het gedrag van deze twee, dat ze in een verhoogde staat van paraatheid moeten komen. Iets wat eigenlijk volledig automatisch gebeurt.

De leeuwin ziet de reacties van de groep en weet dat deze kans verloren is. De reactiesnelheid van de kudde is te goed en te snel… ze zal een andere aanpak moeten kiezen.

In dit korte stukje gebeurt enorm veel: De waarnemingen of stressoren worden als een bedreiging ervaren en de kudde moet snel reageren om te kunnen overleven. Hoe korter de reactietijd, hoe groter de overlevingskans. Dieren die een beter reactiesysteem hebben ontwikkeld bij mogelijk gevaar, hebben grotere overlevingskansen en geven deze eigenschappen vaker door aan de volgende generatie. Binnen die volgende generatie overleven weer diegene met het beste reactiesysteem, enzovoort, enzovoort.

Daardoor ontwikkelden wij als mensen ook door de generaties heen, een lichaam en een brein die sterk zijn ingesteld op het snel kunnen reageren op mogelijk gevaar.

Ons lichaam en brein interpreteren stress nog steeds als een signaal voor een dreiging. Ze reageren alsof de stressor (de prikkel) levensbedreigend is, zelfs nu dit voor ons in de huidige, relatief veilige maatschappij niet meer het geval is.

Kijk bijvoorbeeld naar Dirk:

Dirk lig niet zo lekker in de groep op zijn werk. Dirk is anders, is wat vreemd… tenminste dat vinden een aantal collega’s.

Als teamlid van de gemeente reiniging, moet Dirk iedere dag vroeg op en zich klaarmaken voor het ophalen van het vuilnis. Het werk vindt hij prima, lekker fysiek bezig en dagelijks buiten… maar vaak begint het gedonder al bij binnenkomst. In de kleedruimte kleden de vuilnismannen zich om… en daar wordt Dirk vaak al ‘aangepakt’, zoals zijn collega’s het noemen. Zij zien het als een geintje. Dirk zijn kleding is vaak verstopt of de werkoverall hangt tot de knieën in het water, zodat Dirk de vroege ochtend ingaat met een half nat pak. Dirk weet op dat moment niet goed te reageren, hij verstomd… Vaak begint hij te zweten en trek hij zich terug, wordt hij stil en schiet zijn bloeddruk omhoog. En dat bijna iedere dag.

Dirk weet zelf ook wel dat hij niet in levensgevaar verkeert, zover zullen zijn collega’s niet gaan. Maar zijn brein en lichaam reageren wel alsof het zo is. Hij weet het wel, maar zijn lichaam vertelt een ander verhaal.

De route van de prikkel of stressor.

Als we de stressoren volgen, dan zien we dat zij verschillende routes afleggen op basis van hun reactietijd. Ons brein ontvangt een signaal en ontcijfert dat als bedreigend of als niet-bedreigend. Het stuurt vervolgens het lichaam aan om hormonen aan te maken, activeert gedachten en creëert stress die tot actie moet leiden.

We onderscheiden een vier tal routes, afhankelijk van de situatie en noodzakelijke reactiesnelheid.

Dit is best een pittig en misschien lastig stukje, maar het is ook bijster interessant.. ik sta er steeds weer van te kijken hoe ons brein en lichaam functioneert.

We kijken achtereenvolgens naar: 
De reflex, de snelste route;
Het autonome zenuwstelsel, de middellange route;
De langzame route via de hypofyse;
en tot slot de langste route door de neocortex.

Hahaha… Ik hoor je denken… maar nu niet afhaken hoor!, het klinkt allemaal misschien ingewikkeld, maar het is echt heel gaaf om straks te begrijpen hoe mooi en slim dit systeem in elkaar zit.

We beginnen bij de reflex, de snelste route!

Voor een ieder zeker bekend.
Een reflex vindt zo snel plaats dat het signaal rechtstreeks van het zintuig, via het ruggenmerg, naar de spieren reist… dus zonder eerst de lange reis naar onze hersenen af te leggen.

Als je bijvoorbeeld je vinger brandt aan een kaars… dan reist het signaal direct naar je spier die je hand terug laat trekken. Of als je op straat loopt en er vliegt een insect richting je oog… voordat je het weet sluit je je ogen, zodat het beestje er niet in kan vliegen. Een reflex is daardoor de snelste reactie die we kennen, meestal een terugtrekreactie… weg van het gevaar. Doordat het signaal de reis naar de hersenen overslaat, winnen we kostbare tijd en reageren wij nagenoeg direct.

De middellange route, die via het autonome zenuwstelsel, verloopt iets trager. Je hoeft er niet bewust bij na te denken. Het signaal loopt via de Amygdala (dat is een amandelvormig kern, diep in onze hersenen, die informatie koppelt aan emoties. We hebben twee van deze amandelen in ons brein). Deze Amygdala reageert automatisch en binnen een tiende van een seconde op prikkels die stress of angst veroorzaken. Daardoor handel je ontzettend snel, maar niet doordacht. De Amygdala zorgt ervoor dat al je zintuigen op scherp staan en dat je lichaam actiebereid is.

Anne had laatst nog zo’n ervaring.

Op een donkere donderdagmiddag staat Anne te wachten bij het verkeerslicht. Ze staat net te bedenken wat ze nog allemaal ’s avonds moet doen… boodschappen halen, de hond uitlaten en wat cadeautjes inpakken… als ze uit het niets ineens keihard piepende remmen hoort. Ze schrikt enorm, haar hele lichaam tintelt, ze voelt haar hart in haar keel kloppen en zit vervolgens te hijgen alsof ze de marathon heeft gerend en begint te transpireren.

Dit is typisch het werk van het autonome zenuwstelsel en de Amygdala. De piepende remmen zijn de stressor en de Amygdala slaat alarm.

De hypothalamus (gedeelte van onze tussenhersenen die o.a. een rol speelt bij de gedragingen voor overleven) stimuleert het sympathisch zenuwstelsel en de bijnier produceert adrenaline en noradrenaline en het immuunsysteem wordt geactiveerd.

De adrenaline en noradrenaline brengen het lichaam in staat van paraatheid. Er wordt een vecht- of vluchtrespons geactiveerd. De hartslag en ademhaling versnellen en er gaat meer zuurstof naar de spieren. Het lichaam begint te zweten om te voorkomen dat het oververhit raakt door de verwachte reactie.

Bij deze reactie brengt het brein het lichaam dus in algemene zin in gereedheid om de overlevingskansen in een bedreigde situatie te vergroten.

In het voorbeeld van Anne: De piepende remmen zetten haar zintuigen op scherp, haar spieren zijn al klaar om in actie te komen en automatisch kiest zij een richting om het gevaar te ontwijken.

Gelukkig kwam het helemaal goed met Anne.

De auto achter haar kwam netjes op tijd tot stilstand.

Een leuk ‘wist je datje’, maar één die zeker hout snijdt: vrouwen en vrouwelijke dieren produceren in stressvolle situaties, naast de genoemde adrenaline en noradrenaline voor de vecht- vluchtreactie, vaak ook nog oxytocine (ook wel het knuffelhormoon genoemd).

Vrouwen zijn daardoor gemiddeld minder geneigd om te vechten, maar juist meer geneigd om voor de ander te zorgen of om de ander te kalmeren, ook wel fawning genoemd. Ze gedragen zich op een wijze waarbij de behoeften van de ander centraal staan. Naast fight en flight, kunnen we dus ook fawn toevoegen aan de respons.

Deze reactie vergroot vooral in groepen de overlevingskansen. Als bijvoorbeeld een vrouwtje in een groep zoogdieren weet hoe ze het, vaak sterkere en meer agressieve, mannetje kan kalmeren, dan nemen de overlevingskansen van de groep toe.

Ik zeg: meer vrouwen op topposities in het bedrijfsleven en de politiek dan komen we allemaal een stuk verder!

De langzame route gaat via de hypofyse.
De hypofyse speelt een belangrijke rol bij pijnbestrijding. 
Na een harde klap voelen mensen soms door de schrik even geen pijn en zijn ze nog in staat om te reageren. Dit tijdelijke effect is natuurlijk weer gericht op het vergroten van overlevingskansen.

Daarnaast maakt de bijnierschors, na stimulatie vanuit de hypofyse, het stresshormoon cortisol aan. Het zorgt ervoor dat het lichaam energie haalt uit eiwitten en suikers. Ook zorgt het voor de bloeddruk en remt het immuunsysteem om energie te sparen. Omdat cortisol het bloedsuikergehalte verhoogt, neemt bij aanhoudende stress de kans op diabetes toe.

Cortisol speelt ook een rol bij het activeren van de freeze respons. Naast de fight, flight en fawn… is er een vierde veel voorkomende reactie: de freeze respons; iemand reageert niet meer!

Het kan daarbij gaan om ‘voor dood’ te spelen, waardoor bijvoorbeeld een roofdier minder geneigd is om aan te vallen, maar in sociale situaties kan niet reageren ook helpen om geen mogelijk agressief gedrag van soortgenoten te triggeren.

De vier F’s – fight, flight, fawn en freeze zien we vaak terug in het gedrag van mensen die stress ervaren.

De neocortex is het jongste gedeelte van onze hersenen, het stuurt cognitieve processen aan als taal, denken en logica. De neocortex is de langste route, waarbij mensen bewust nadenken over het gevaar dat ze hebben ervaren.

Als je met de fiets over de gracht rijdt en per ongeluk bijna van de kant in het water valt… dan komt de middellange route via de Amygdala in actie! Verhoogde hartslag en ademhaling, prikkelende spieren en zweten. Gelukkig ging het nog net goed. De neocortex (van de langste route) zorgt ervoor dat je bewust terugkijkt op de bijna te waterlating. En beseft dat het veiliger zou zijn geweest indien je aan de andere kant van de straat had gereden. Deze langste route kan overlevingskansen vergroten door (later) meer verstandige beslissingen te nemen.

Deze langste route kan overigens ook een bron van belemmeringen zijn, als mensen bijvoorbeeld blijven piekeren over problemen, perfectionisme ontwikkelen of er irrationele overtuigingen op nahouden.

Over het algemeen kunnen we stellen: Hoe langzamer de route, des te gedifferentieerder de respons!

Hoewel we vier routes kunnen onderscheiden: de reflex, het autonome zenuwstelsel, de hypofyse en de neocortex, staan ze zeker niet volledig los van elkaar. De verschillende routes en hun gevolgen hebben sterke invloed op elkaar en kunnen elkaar versterken.

Iemand die door overmatig piekeren (de langste route) meer gespannen is, heeft bijvoorbeeld veel minder prikkeling nodig om een reflex (de kortste route) te activeren. Waarschijnlijk herken je dit ook wel. Iemand is heel serieus en met enige spanning iets aan het doen (laten we zeggen: een draadje solderen of iets aan het inkleuren) en je laat hem schrikken… je zult zien dat er maar heel weinig prikkeling nodig is om hem/haar te laten stuiteren op zijn/haar stoel.

Als we dus geconfronteerd worden met een stressor (een prikkeling), treden er verschillende processen in werking die allemaal gericht zijn op het vergroten van onze overlevingskansen.

Bij één enkele stressor houden de fysiologische gevolgen ongeveer een half uur aan. Daarna zakt het adrenalineniveau weer in ons lichaam naar een normaal niveau. Ook wordt het cortisol weer afgebroken.



De natuur versus de moderne maatschappij.

In de natuur duren bedreigingen meestal maar heel kort. Een roofdier valt aan en de prooi ontsnapt. De levensbedreigende situatie is weer snel voorbij en er is voldoende tijd om te ontspannen. Ons lichaam en ons brein hebben zich zo ontwikkeld dat ze met dit soort gevaren om kunnen gaan.

Probleem is dat wij in onze moderne maatschappij veel stressoren zien die niet (meer) levensbedreigend zijn, maar wel langdurig aanhouden. Kijk bijvoorbeeld naar onze vuilnisman Dirk. Lichaam en brein reageren op deze stressor alsof deze levensbedreigend is.

Alle processen die leiden ertoe dat de vier F’s – fight, flight, fawn of freeze – worden geactiveerd, maar omdat het veronderstelde gevaar maandenlang aanhoudt, kan de spanning niet afnemen.

Het gevolg is dat iemand in een constante staat van spanning blijft.

Het lichaam raakt uitgeput en kan de extra energiebehoefte niet meer compenseren. Er ontstaat overspannenheid, die uiteindelijk kan leiden tot een burn out!

En die zal ik in de volgende blog behandelen.