Ooo Neee… Stress!! Alleen door het woord zelf al schiet je in de gordijnen.

We kennen allemaal de volgende situatie wel (of een vergelijkbaar iets):

Nee toch… ik heb me verslapen, ben al een half uur te laat voor kantoor! Mijn mobiel staat nog op stil.. en ik heb al zes oproepen gemist, waarvan twee van mijn baas... staan ook nog vijf appjes te knipperen. De hond moet nog uitgelaten en de vaat, van de gezellige avond gister, staat er ook nog. Pfff.. en nu hoor ik net op de radio dat er ook nog een hopeloze file staat…

Hatsjikidee… voldoende ingrediënten om in de stress te schieten!

Vrijwel iedereen is bekend met stress, maar wat is het nou precies, waardoor wordt het veroorzaakt en wat zijn de gevolgen? In mijn werk als vitaliteitscoach kom ik vaak dit soort situaties tegen. Overmatige stress die energie vreet en op termijn zelfs kan leiden tot overspannenheid of een burn out.

Vandaar dat we er vandaag wat dieper induiken!

We kijken naar de verschillende aspecten van stress en hoe deze te herkennen. 
Wat zijn de risicofactoren en we gaan ook kijken naar de fysiologie van de stress… welke hormonen zijn betrokken, wat is de functie van de hersenen en hoe reageert ons lichaam?

In de volksmond gebruiken we de term Stress te pas en te onpas… en wordt het vaak verward met overspannenheid en zelfs met burn out.

Maar … als het binnen de juiste proporties blijft, is stress een heel nuttig onderdeel van ons leven. We hebben namelijk stress nodig om in actie te komen! Stel: je hebt honger of dorst, dan kan je deze signalen als stresssignaal beschouwen die jou aanzetten tot een actie… namelijk tot eten of drinken. Ervaar je een behoefte aan veiligheid, dan zet stress je aan om de autogordel om te doen.

Stress is dus eigenlijk een soort spanning die ons in beweging zet.
Hoewel deze spanning op zich niet schadelijk is… en zelfs noodzakelijk, wordt de term stress vaak gebruikt voor een ongezonde hoeveelheid spanning.

Te veel of te weinig spanning.
Een ongezonde hoeveelheid spanning wil niet alleen zeggen: te veel… ook te weinig spanning is ongezond. Mensen die langdurig een te laag spanningsniveau ervaren, kunnen last krijgen van een Bore Out…

Ze vervelen zich en hebben het gevoel dat ze onvoldoende uit het leven halen. Ze komen lastig in beweging en daardoor voorzien ze slecht in hun eigen behoeften.

Je kent het misschien wel:

Die vriend, buurman of bekende, waarvan jij altijd het gevoel hebt dat hij de kantjes er van af loopt en in jouw ogen liever lui dan moe is… heeft misschien wel last van stress. Maar dan wel van het ongezonde lage spanningsniveau. Hij is gewoon niet in beweging te krijgen door een tekort aan stress.

In de praktijk kom ik echter vaker mensen tegen met een ongezonde hoge spanning, veelal veroorzaakt door werkdruk… tenminste, dat is wat er vaak wordt gedacht. Werkdruk is een oorzaak van stress, van werkstress, maar er zijn meer oorzaken: onduidelijke of tegenstrijdige taken, slechte werkomstandigheden of onduidelijke verantwoordelijkheden kunnen allemaal leiden tot werkstress.

Het zal duidelijk zijn dat stress niet alleen door de werksituatie wordt veroorzaakt. Hoge belasting op het werk gecombineerd met belasting in privé kan, stressklachten veroorzaken of verergeren en leiden tot slechter functioneren (zowel op je werk als in privé).

De rol van de vitaliteitscoach.
Mijn rol als vitaliteitscoach is niet om alle stress uit je leven te verwijderen - nog even los van de vraag of ik dat wel zou kunnen - maar om een optimaal niveau van je spanning te vinden waarvan jij en indirect het bedrijf opleeft!

Dit optimale niveau noemen we positieve stress. We voelen ons vitaal, zijn productiever en kunnen het lang volhouden. Vallen we buiten het gebied van dit optimale niveau. Buiten de positieve stress - je voelt het al aankomen - spreken we van negatieve stress. Je bent dan onderbelast of overbelast en beide dragen niet bij aan jouw welzijn.

Dus… als wij het in de volksmond over stress hebben, dan bedoelen we eigenlijk negatieve stress.

Zoals zojuist duidelijk is geworden is stress een (psychische) spanning in reactie op een prikkel. Een prikkel om in actie te komen. Zoals het voorbeeld van gaan eten, drinken of de autogordel omdoen. Deze prikkels (in de wetenschap aangeduid met Stimulus, Activating event of Stressor) zijn te onderscheiden in interne en externe prikkels. De interne ontstaan binnen de persoon en de externe vinden hun oorzaak buiten de persoon. En beide kunnen stress veroorzaken.

Hier een voorbeeld uit de praktijk:

Joris is projectleider en stuurt een team aan van zes man. Ze zijn net met een nieuw project begonnen en weten dat de dead line al eigenlijk niet gehaald kan worden. Feitelijk komt Joris twee personen tekort. Hij is erg plichtsgetrouw, maar worstelt wel met de problemen waar hij tegenaan loopt.

Als klap op de vuurpijl heeft Hans zich gister ziek gemeld en moet Karin morgenmiddag naar de tandarts. Hij kan hier uiteraard weinig aan doen, hij is een teamplayer en zijn collega’s acteren gewoon binnen de regels van het bedrijf.

Probleem is wel dat Joris afgelopen nacht nauwelijks heeft geslapen. Hij heeft de hele nacht liggen piekeren over de problemen op het werk. Hij kon niet in slaap komen en is zijn bed uitgegaan om te zoeken naar een oplossing.

Twee uur later is hij nog geen stap verder en probeert hij toch nog maar een uurtje slaap te pakken… de werkelijkheid is dat hij de slaap niet kan vatten en alleen maar heeft liggen piekeren.

Hier is er duidelijk een initiële externe prikkel die de stress veroorzaakt. Er gebeurt iets buiten, of beter gezegd: er gebeurt juist te weinig in het team van Joris.

Maar als zijn gedachten ’s nachts nog steeds naar de problemen op zijn werk gaan, dan is er sprake van een interne prikkel. Zijn gepieker veroorzaakt de aanhoudende stress.

Bijzonder eigenlijk… er is op het moment zelf geen probleem. Joris is niet op zijn werk. Maar zijn gedachten over het werk blijven zich aan hem opdringen. Die gedachten vormen in dit voorbeeld interne prikkels; vaak is het niet de aanleiding zelf (externe prikkel), maar je gedachten over de situatie (interne prikkel) die negatieve gevoelens en gevolgen veroorzaken.

Toch kan Joris zijn gedachten niet zomaar stopzetten. Iets dat ons allemaal wel overkomt. Piekergedachten kunnen zich aan ons opdringen, zonder dat wij ons dat bewust zijn. Gelukkig is het stoppen of verminderen van piekergedachten wel een vaardigheid die Joris (en wij) kunnen leren.

Kortom: bij externe prikkels moet er iets aan de situatie veranderen. Bij interne prikkels moet er iets bij ons veranderen.

Het ervaren van stress.
Soms kan je meer hebben dan anders… en andersom. Het ervaren van stress is afhankelijk van de situatie. Er zijn fases in je leven waar je ogenschijnlijk alles aan kan, maar het is een illusie om te denken dat mensen altijd op hetzelfde niveau kunnen functioneren.

Stress is ook afhankelijk van draagkracht en draaglast.

Daarbij gaat draagkracht over de belastbaarheid van mensen (hoe sterk ben je). En draaglast over de ervaren belasting (hoe zwaar is de last).

Als draagkracht en draaglast in evenwicht zijn, dan is er weer sprake van positieve stress! Iemand die een persoonlijke tragedie heeft meegemaakt, zal meestal tijdelijk minder draagkracht ervaren. Je zou ook kunnen zeggen dat hij een te grote draaglast heeft en daardoor minder draagkracht overblijft voor andere zaken.

Kracht en last variëren dus in de loop van je leven. Iemand die altijd de kartrekker was, zal het in een andere periode wat rustiger aan doen. We kunnen niet altijd op hetzelfde niveau leven. Maar net zoals de productiviteit kan afnemen, is herstel ook mogelijk.

En ook zoals eerder… Draagkracht en draaglast zijn deels afhankelijk van externe en deels van interne prikkels. Het gaat dus niet alleen om de feitelijke situatie, maar ook hoe iemand daarmee omgaat.

Veranderingen kunnen snel gaan, kijk maar naar het verhaal van Jamila:

Sinds kort is Jamila teamleidster bij een zorgcentrum. Afgelopen jaren heeft ze hard gewerkt, ze heeft een extra studie gedaan en heeft oog voor de mensen voor wie zij zorg draagt. Haar nieuwe baan ziet er heel anders uit dan wat ze gewend is. De nieuwe baan brengt een hoop zorgen en veel stress. Ze ziet overal grote en kleine misstanden en er zijn te weinig uren in een dag om deze op te lossen.

En de volgende dag begint het weer op nieuw, terwijl de problemen van de dag ervoor nog niet allemaal zijn opgelost. Het hoopt zich op en Jamila voelt zich verantwoordelijk.

Eens in de week heeft ze een gesprek met haar mentor, die veel ervaring heeft in de zorg en als leidinggevende. De mentor van Jamila legt haar uit dat zij wel eindverantwoordelijk is voor haar werk, maar het nooit haar opdracht was om al die taken zelf uit te voeren. Dat zou ook niet redelijk zijn. Jamila’s eerste taak is om haar team op te lijnen en de taken naar draagkracht te verdelen. Ze behoudt haar eindverantwoordelijkheid, maar ze doet het niet alleen. Iedereen draagt een beetje van de last en daarmee van de verantwoordelijkheid.

In dit voorbeeld krijgt Jamila ineens te maken met een veranderende draaglast. Meer verantwoordelijkheid vraagt om een nieuwe manier van denken. Vaardigheden hebben om bewust om te gaan met draagkracht en draaglast, zijn nu onmisbaar om haar functie vol te kunnen houden. Als ze geen taken en verantwoordelijkheden delegeert, zal zij het niet redden. Zo zal ze in haar carrière haar perspectief steeds weer moeten veranderen om haar taken goed uit te kunnen voeren.

Stress ontstaat wanneer mensen denken dat er meer van hen gevraagd wordt, dan dat ze denken waar te kunnen maken.

Daarbij geldt: hoe groter de verantwoordelijkheid, hoe beter je er bewust over moet nadenken over hoe jij die verantwoordelijkheid beleeft.

Het bewust in balans brengen van draagkracht en draaglast is onmisbaar voor een goede stresshantering en belangrijk voor mensen in alle functies. Het is mogelijk door je denkwijze aan te passen en realistische afspraken te maken… denk voortaan maar aan Jamila!

Dat stress nuttig kan zijn, hebben we al kort even besproken. Punt is dat de meeste mensen stressklachten als vervelend ervaren. Maar toch hebben deze klachten een belangrijke functie. Het zijn namelijk de eerste signalen die erop wijzen dat je te veel hooi op je vork hebt genomen. Jouw lichaam protesteert; een gezond mechanisme dat ons duidelijk maakt dat er iets aan de hand is.

Wij zijn allemaal uitgerust met een automatische alarmreactie, net als dieren overigens. Een reactie wanneer wij gevaar of een bedreiging zien: de vecht- of vluchtreactie. De vrijgekomen hormonen adrenaline en cortisol zorgen voor een verhoogde hartslag en ademhaling, een hogere bloeddruk en de mobilisatie van spierkracht. Dit alles met het doel om het gevaar te weerstaan of de uitdaging te kunnen aangaan.

Als de stressbelasting te lang voortduurt, hebben we te maken met een verlengde vecht- of vluchtreactie. Het voortdurend afspelen van problemen in ons hoofd, leidt tot een chronische stressbelasting. En die leidt op den duur tot uitputting, die zich uit in fysieke, mentale of emotionele symptomen.

Deze signalen van ongezonde stress kunnen zich bij ons op 4 manieren uiten: fysiek, psychisch, in gedrag en in onze gedachten.

Fysieke of lichamelijke signalen hangen samen met de verhoogde lichamelijke activiteit die optreedt bij stress. Er treden veranderingen op in het bloedvatenstelsel en hart, de ademhaling, de spieren en het maagdarmkanaal. Het kan ook ons afweersysteem aantasten waardoor we vatbaarder worden voor bijvoorbeeld verkoudheid, griep en andere ziekteverschijnselen.

Psychische signalen door ongezonde stress kunnen zichtbaar en voelbaar worden in je stemming en gemoedstoestand. Veel gestreste mensen worden bijvoorbeeld prikkelbaar en cynisch.

Gedragssignalen kunnen we bijvoorbeeld zien als prikkelbaarheid en cynisme leiden tot conflicten met anderen. Lusteloosheid en somberheid kunnen ervoor zorgen dat iemand zelfs sociale contacten gaat mijden.

Gedachtesignalen ontstaan omdat ongezonde stress vaak negatieve gedachten veroorzaken. Deze negatieve gedachten kunnen zich richten op anderen, maar zijn vaak ook gericht op jezelf en je eigen kwaliteiten.

Zo zien we dat chronische stressbelasting tot hele grote problemen kan leiden met de nodige impact op je werk en op je privéleven.

Stress… het is maar een klein woordje, maar we kunnen er heel veel last van hebben.

We kunnen er ook uren over kletsen en uitweiden… Ik wil jullie graag nog verder meenemen in de fysiologie van stress en de relatie van stress en hormonen, maar dat doe ik graag in het volgende blog.